TÜRKÇE DERSİ DİLBİLGİSİ KONULARI     DİL: İnsanların duygu, düşünce ve isteklerini anlatmak için kullandıkları ses ve işaretlerin tümüne DİL denir.   ANADİL: Ailemizden ve yakın çevremizden öğrendiğimiz ve okulda geliştirdiğimiz dile ANADİL denir.   TÜRKLERİN GÜNÜMÜZE KADAR KULLANDIĞI ALFABELER 1- Göktürk Alfabesi 2- Uygur Alfabesi 3- Arap Alfabesi 4- Yeni Türk Alfabesi (Latin Alfabesi)   DİL BİLGİSİ: Bir dili doğru konuşmak ve yazmak için gerekli bütün kuralları inceleyen, gösteren ve öğreten bilim dalına DİL BİLGİSİ denir.   SES: Çevreye yayılan titreşimlerin, kulağımız tarafından duyulmasına SES denir.   HARF HARF: Sesleri yazmaya yarayan işaretlere HARF denir.   ALFABE ( ABECE ): Harflerin belli bir kurala göre dizilmiş şekline ALFABE (ABECE ) denir.   HARFLERİN ÖZELLİKLERİ * Alfabemizde 29 harf vardır * 29 Harfin 8 tanesi ünlü,21tanesi ünsüzdür   ÜNLÜ HARFLER     DÜZ YUVARLAK GENİŞ DAR GENİŞ DAR KALIN ÜNLÜLER   A   I   O   U İNCE ÜNLÜLER   E   İ   Ö   Ü   BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU: Türkçe bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü harf ince ( e,i,ö,ü ) ise sonraki ünlüleri de ince; ilk hecedeki ünlü harf kalın ( a,ı,o,u ) ise diğer ünlüler de kalın olur. Bu uyma BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU denir.     BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN DURUMLAR 1- Tek heceli sözcüklerde aranmaz. ( Ay-göz-süt ) 2- Birleşik sözcüklerde aranmaz. ( hanımeli –atasözü – Setbaşı ) 3-Dilimize yabancı dillerden giren sözcüklerde aranmaz. ( Telefon – televizyon – metro ) 4-Ki – ken – yor – leyim –imtrak – taş – gil eki alan Türkçe sözcülerde aranmaz .( Oradaki – okurken – seviyor – sabahleyin – yeşilimtrak – meslektaş –kemalgil )   KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU: * Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden ( a,e,ı,i ) sonra yine düz ünlüler gelir. * Türkçe sözcükler yuvarlak ünlülerle ( o,ö,u,ü)başlıyorsa diğer hecelerdeki ünlüler ya düz geniş ( a,e)  ya da dar yuvarlak (u,ü) ile devam eder. * Türkçe sözcüklerde (o,ö) yalnızca ilk hecelerde olur.   ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ * Alfabemizde 21 ünsüz vardır * 8 Tanesi sert ünsüz,13 tanesi yumuşak ünsüzdür * 8 Tanesi süreksiz ,13 tanesi sürekli ünsüzdür * Sert ünsüzleri bulmak için FISTIKÇIŞAHAP sözcüğünün ünsüzlerine bakabiliriz ÜNSÜZLER   SÜREKSİZ SÜREKLİ SERT P – Ç – T - K F– H – S – Ş YUMUŞAK B – C – D - G Ğ – J – L – M – N – R – V – Y – Z                   SERT ÜNSÜZLERİN YUMUŞAMASI: Türkçe sözcüklerin sonlarında bulunan ( p,ç,t,k) sert ünsüz harfleri, ünlü harflerle başlayan bir ek aldıklarında yumuşayarak (b,c,d,g,ğ) ye dönüşür. Bu kurala SERT ÜNSÜZLERİN YUMUŞAMASI denir.             yaprak +a →yaprağa SERT ÜNSÜZLERİN BENZEŞMESİ: Sonu ( p,ç,t,k,f,h,s,ş) sert sessiz harflerinden biri ile biten sözcüklerin sonuna (c,d,g) harfleri ile başlayan bir ek getirilirse, ekin başındaki harf setleşir. Bu kurala SERT ÜNSÜZLERİN BENZEŞMESİ denir.             Yaprak + da → yaprakta                   TÜRKÇE SÖZCÜKLERİN ÖZELLİKLERİ: 1- Türkçe sözcüklerin başlarında iki ünsüz yan yana bulunmaz. 2-Türkçe sözcüklerin sonunda (b,c,d,g) yumuşak ünsüzleri bulunmaz. 3-Türkçe sözcüklerde iki ünlü harf yan yana gelmez. 4-Türkçe sözcüklerde ( j ) ünsüzü bulunmaz. 5- Türkçe sözcükleri (ğ) ünsüzü ile başlamaz. 6-Türkçe sözcüklerin köklerinde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz. 7-Dilimizde uzun okunan ünlü harf yoktur.   HECE HECE: Ağzımızın bir hareketiyle çıkan, anlamlı veya anlamsız ses ya da ses topluluğuna HECE denir.   TÜRKÇE’DE ALTI ÇEŞİT HECE VARDIR: 1- Bir ünlü                                                                             : a - e 2-Bir ünlü + bir ünsüz                                                           : al – üç 3-Bir ünsüz + bir ünlü                                                           : bu – ha 4-Bir ünsüz + bir ünlü + bir ünsüz                                        : bal – gel 5-Bir ünlü + bir ünsüz + bir ünsüz                                        : alt – ilk 6-Bir ünsüz + bir ünlü + bir ünsüz + bir ünsüz                      : dört – sarp   HECE DÜŞMESİ ( ÜNLÜ DÜŞMESİ ) : Dilimizde iki heceli bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki ünlü harf düşer. Bu olaya HECE DÜŞMESİ ya da ÜNLÜ DÜŞMESİ denir. akıl = aklı                  burun=burnu                                   fikir=fikri   KAYNAŞTIRMA HARFLERİ: Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Bu nedenle sonu ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde araya (y,ş,s,n) harflerinden biri girer. Bu harflere KAYNAŞTIRMA HARFLERİ denir. Kaynaştırma harfleri YAŞASIN sözcüğünün ünsüzlerinde vardır.   ULAMA: Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlü ile başlayan bir sözcük geldiğinde bunlar bir sözcükmüş gibi söylenir. Sözcüklerin böyle birleştirilmesine ULAMA denir. Babam Ankara’dan geldi.   VURGU: Cümle içinde bir sözcüğün ya da sözcük içinde bir hecenin diğerlerine göre daha baskılı, kuvvetli söylenmesine VURGU          denir. *İki şekilde vurgu yapılır 1- Sözcük vurgusu 2-Cümle vurgusu   SÖZCÜK VURGUSU: Sözcükteki bir hecenin diğerlerine göre daha baskılı, kuvvetli söylenmesine SÖZCÜK VURGUSU denir. *Vurgu genellikle son hecededir. ( Başarı– irice ) *Yer adlarında genellikle ilk hecededir. (Ankara – Bursa ) *Üç ya da dört heceli sözcüklerde vurgu sessizle biten hecelerdedir. (Ça-nak-ka-le )   CÜMLE VURGUSU: Cümledeki bir sözcüğün daha baskılı ve kuvvetli söylenmesine CÜMLE VURGUSU denir. Yüklemden önceki öğede vurgu vardır. *Sınav sonuçları dünaçıklandı. *Ben en çok ders çalışmayıseverim.       SÖZCÜK ( KELİME )   SÖZCÜK ( KELİME ) : Tek başına anlamı olan ya da cümlede anlam kazanan, hece veya hece topluluklarına SÖZCÜK ( KELİME ) denir.   KÖK: Türkçede bir sözcüğün en küçük parçasına KÖK denir.   EK: Sözcük türetmek veya sözcüğün görevini belirtmek için kullanılan ses veya seslere EK denir.   ÇEKİM EKİ: Sonuna eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyen, eklendiği sözcüğü cümle içinde biçimlendiren eklere ÇEKİM EKİ denir.   ÇEKİM EKLERİ NELERDİR? 1- Adın durum ekleri                        ( i – e – de - den) 2-Çoğul ekleri                                   (ler - lar) 3-İyelik ekleri (sahiplik)                     [ (i)m – (i)n – (i)] 4-Tamlama ekleri                               (in – i ) 5-Eylem ( fiil ) çekim ekleri  (kişi ekleri – kip ekleri – olumsuzluk eki )   YAPIM EKLERİ: Sözcüğün sonuna eklenerek yeni anlamda sözcükler türeten eklere YAPIM EKLERİdenir.   EN ÇOK KULLANILAN YAPIM EKLERİ Lik – ki – ci – cik – ce – daş – siz – cil – men – gi – gin – me – iş – mek – inç – gen – ecek – inli – in – ir – leş   YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER 1- Basit ( kök ) sözcükler. 2- Türemiş ( gövde ) sözcükler. 3-Birleşik sözcükler.   BASİT SÖZCÜKLER: Yapım eki almamış, başka bir sözcükle birleşmemiş, anlamlı olarak daha küçük parçalara ayrılamayan sözcüklere BASİT ( KÖK ) SÖZCÜKLER denir. Çiçek – sandalye – pasta   TÜREMİŞ SÖZCÜKLER: Basit sözcüklere yapım eklerinin gelmesiyle oluşan yeni anlamlarda sözcüklere TÜREMİŞ SÖZCÜKLER denir. Türemiş ( gövde ) sözcüklerde kök sözcükler arasında mutlaka anlam ilişkisi vardır. Oduncu – tuzsuz – kitaplık – gördü – meslektaş   BİRLEŞİK SÖZCÜKLER: Birden çok sözcüğün birleşip kaynaşarak meydana getirdiği yeni anlamdaki sözcüklere BİRLEŞİK SÖZCÜK denir. Başkent – keçiboynuzu – biçerdöver – bilgisayar   AYRI YAZILAN BİRLEŞİK SÖZCÜKLER *Birleşme sırasında sözcükler, sözcük anlamlarını kaybetmemişlerse bu birleşik sözcükler ayrı yazılır. (Köpek balığı – meyve suyu – kutup yıldızı )   GERÇEK (SÖZLÜK)ANLAMLI SÖZCÜKLER: Bir sözcüğün sözlükte belirtilen anlamına GERÇEK ANLAMI ( SÖZLÜK ANLAMI ) denir. BAĞ = Üzüm yetiştirilen toprak Bağda üzüm topladım   MECAZ ANLAMLI SÖZCÜKLER: Sözcüklerin gerçek anlamlarının dışında başka bir anlamda kullanılmasına MECAZ ANLAM denir. Ali ailesine çok bağlıdır.   TERİM ANLAMLI SÖZCÜKLER: Bilim, sanat, spor, meslek dalı veya herhangi bir konuyla ilgili özel belirli bir anlamı ve kullanımı olan sözcüklere TERİM ANLAMLI SÖZCÜKLER denir. Matematik     = artı – eksi Müzik             = Nota Spor                = Basketbol – taç Coğrafya       = Ova – dağ – plato vb.   DEYİM ANLAMLI SÖZCÜKLER: Genellikle gerçek anlamlarından sıyrılmış, farklı anlamlarda kullanılan kalıplaşmış söz öbeklerine DEYİM ANLAMLI SÖZCÜKLER denir. etekleri tutuşmak                  saçını süpürge etmek   EŞ ANLAMLI (ANLAMDAŞ) SÖZCÜKLER: Yazılışı ve okunuşu farklı, anlamları aynı olan sözcüklere EŞ ANLAMLI (ANLAMDAŞ) SÖZCÜKLER denir. Sonbahar         = Güz Esir                 = Köle Hediye            = Armağan   KARŞIT ( ZIT ) ANLAMLI SÖZCÜKLER: Anlamları birbirinin karşıtı olan sözcüklere KARŞIT ( ZIT ) ANLAMLI sözcükler denir. Uzun = Kısa               Taze = Bayat              Sıcak = Soğuk   EŞ SESLİ ( SESTEŞ ) SÖZCÜKLER: Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu halde anlamları farklı olan sözcüklere EŞ SESLİ ( SESTEŞ ) SÖZCÜKLER            denir. Gül = çiçek                Çay = İçtiğimiz çay Gül = Gülmek            Çay = Dereden büyük akarsu   SOMUT ( MADDE ) ANLAMLI SÖZCÜKLER: Beş duyu organımızla algılayabildiğimiz varlıkların adlarını karşılaya sözcüklere SOMUT ( MADDE ) ANLAMLI SÖZCÜKLER denir. Ev – Kitap – Deniz   SOYUT ( MANA ) ANLAMLI SÖZCÜKLER: Beş duyu organımızla algılayamadığımız, yalnızca var olduğunu hissettiğimiz sözcüklerin gösterdiği anlam özelliğine SOYUT ( MANA ) ANLAMLI SÖZCÜKLER denir. Akıl – Sevgi – Heyecan   GENEL ANLAMLI SÖZCÜKLER: Varlık ve kavramların ortak özelliklerini, bir türü ya da bir bütünü kapsayacak şekilde anlatan sözcüklere GENEL ANLAMLI SÖZCÜKLER denir. Canlı – İnsan – Meyve – Kitap   ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER: Bir tek varlık veya kavramın özelliğini belirten sözcüklere ÖZEL ( DAR ) ANLAMLI SÖZCÜKLER denir. Bursa şeftalisi – Uludağ – Gül   ATASÖZÜ: Atalarımızın tecrübe ve gözlemlerine dayanarak oluşturdukları düşünce ve görüşlere, öğüt niteliği taşıyan kısa özlü ve kalıplaşmış sözlere ATASÖZÜ denir. - Ağaç yaş iken eğilir. - İşleyen demir ışıldar. * Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yeri değiştirilemez. * Atasözleri az sözle çok şey anlatır.   ÖZDEYİŞ ( VECİZE ) : Söyleyeni belli olan özlü sözlere ÖZDEYİŞ (VECİZE ) denir. - Hayatta en hakiki yol gösterici ilimdir                                                                                        Kemal ATATÜRK - Evinin eşiğini temizlemeden komşunun damındaki kirden şikâyetçi olma.                                                                                                  Konfüçyüs   ADLAR AD ( İSİM ) : Canlı veya cansız varlıklar veya düşüncemizle var olduğunu kabul ettiğimiz varlıkları belirten sözcüklere AD ( İSİM ) denir.   VARLIKLAR VERİLİŞİNE GÖRE ADLAR ÖZEL AD: Dünyada tek bir varlığı anlatmaya yarayan adlara ÖZEL AD denir. * Kişi adları, soyadları *Saygı sözleri, unvanlar ve lakaplar *Kurum ve kuruluş adları *Ülke, ulus ve dil adları *Din ve mezhep adları *Kıta, bölge adları *Deniz, göl, ova, akarsu adları *İl, ilçe, mahalle, köy, sokak adları *Gezegen ve yıldız adları *Hayvanlara verilen adlar *Kitap, gazete ve dergi adları, özel adlardır.       ÖZEL ADLARIN YAZILIŞI *Özel adlar büyük harfle başlar. *Özel adlara getirilen yapım ekleri ve çoğul ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. *Kurum ve kuruluş adlarından sonra kesme işareti kullanılmaz. *Özel adlarda ünsüz yumuşaması olmaz   TÜR ( CİNS ) ADI: Aynı türden birçok varlığa ad olan sözcüklere TÜR (CİNS ) ADI denir.   VARLIKLARIN OLUŞLARINA GÖRE ADLAR SOMUT ( MADDE ) ADI: Duyu organlarımızla var olduğunu hissettiğimiz varlıklara verilen adlara SOMUT ( MADDE ) ADI denir Taş – Ağaç – İnsan   SOYUT ( MANA ) ADI: Duygu ve düşünce yoluyla kavrayabildiğimiz kavramları belirten adlara SOYUT  ( MANA ) ADI denir. Düşünce –Meslek – Başarı   VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE ADLAR TEKİL AD: Aynı türden tek bir varlığa verilen adlara TEKİL AD denir. Elma – İnsan - Taş   ÇOĞUL AD: Aynı türden birden çok varlığa verilen adlara ÇOĞUL AD denir. Tekil adlara ler – lar ekleri getirilerek oluşturulur. Elmalar – İnsanlar – Taşlar   TOPLULUK ADI: Çoğul olmadığı halde birden çok varlığı anlatan adlara TOPULUK ADI denir. Çoğul eki de alabilirler. Ulus – küme – Orman   YAPILARINA GÖRE ADLAR BASİT AD: Yapım eki almamış kök halindeki adlara BASİT AD denir. TÜREMİŞ AD: Yapım eki alarak, yeni bir anlam kazanmış adlara TÜREMİŞ AD denir. Gözlük – Şekerci – Tuzlu BİRLEŞİK AD: İki veya daha fazla sözcüğün birleşip kaynaşmasıyla oluşan adlara BİRLEŞİK AD denir. Karasinek – Eskişehir – Çanakkale   AD DURUMLARI ( İSMİN HALLERİ ) Adarın cümledeki görevlerine göre girdiği biçimlere ADIN DURUMLARI  ( İSMİN HALLERİ ) denir. 1- Yalın durumu ( Ek almamış hali )             = Ev 2-Belirtme durumu ( İ hali )                                       = Evi 3- Yönelme durumu ( E hali )                                    = Eve 4- Bulunma ( kalma ) durumu ( De hali )                  = Evde 5- Ayrılma durumu ( Den hali )                                 = Evden     AD TAMLAMALARI AD TAMLAMASI: İki ya da daha çok adın yan yana gelerek anlamca birbirini tamamlamasına AD TAMLAMASI denir.   TAMLAYAN = Ad tamlamasında birinci sözcüktür. Tamlananın anlamına açıklık getirir. Onu belirtir, açıklar.   TAMLANAN = Ad tamlamasında ikinci sözcüktür. Anlamı tamamlanan, belirtilen, açıklanan sözcüktür.             tamlayan (-ın) + tamlanan (-ı)   AD TAMLAMASI ÇEŞİTLERİ Belirtili ad tamlaması: Hem tamlayanın, hem de tamlananın ek aldığı tamlamalardır. Kitabın sayfası.                                  Okulun bahçesi.   Belirtisiz ad tamlaması: Tamlayanın ek almayıp, tamlananın ek aldığı tamlamalardır. Kitap sayfası.                         Okul bahçesi.   Takısız ad tamlaması: Hem tamlayanın hem de tamlananın ek almadığı tamlamalardır. Maddenin neden yapıldığını gösterir. Altın yüzük                            Tahta kaşık Zincirleme ad tamlaması: Ya tamlayanı ya da tamlananı ya da her ikisi de ad tamlaması olan, en az üç adda oluşan tamlamalardır. Sınıfın kapısının kolu             Öğrencinin ceketinin düğmesi   ADLARDA KÜÇÜLTME: Adlar cik – cek – ceğiz veya küçümseme anlamlı kazanır. Bu duruma KÜÇÜLTME denir. Anneciğim – Yavrucuk – Çocukcağız